مقاله کیفیت زندگی
ادبیات نظری کیفیت زندگی:
در این بخش ابتدا به تبیین فضای مفهومی کیفیت زندگی ، سپس به تعریف کیفیت زندگی، ابعاد کیفیت زندگی، خاستگاه نظری این مفهوم، رویکردهای مرتبط با کیفیت زندگی ، و پیشینه تجربی آن خواهیم پرداخت .
۱- فضای مفهومی کیفیت زندگی :
قرنهاست که مردم به طور ذاتی به دنبال زندگی خوب بوده اند و در این راستا برای بهبود شرایط زیست خود ، بشر سعی می کرد تا از استعدادها و توانمندیهای خود حداکثر بهره برداری را بنماید. ولی همواره مسأله اصلی این بود که یک زندگی مطلوب و با کیفیت چگونه زندگی است؟
در ادبیات علوم اجتماعی ، توسعه اجتماعی نخست مترادف با تکامل اجتماعی بود. دراین دوره بشر در حال حرکت بسوی تمدن بود. ولی در دوره های اخیر توسعه اجتماعی از فرضیه های تکاملی خود جدا شده و روی مسائلی در ارتباط با تامین نیازهای بشری و ارتقاء کیفیت زندگی متمرکز شده است.
در مراحل آغازین مطالعات تجربی مربوط به کیفیت زندگی ، مطالعات بصورت تقلیل گرایانه و یک بعدی صورت می گرفت. به عنوان مثال ، به سال 1985 در شمال غرب انگلستان تحقیقاتی به نام مطالعه کیفیت زندگی انجام شد که طی آن مفهوم کیفیت زندگی محدود به بیماریهای روانی مزمن در نظر گرفته شد. در مطالعاتی که بدین سبک در زمینه کیفیت زندگی صورت می گرفت ، آن را به عنوان نقطه ای محوری جهت ارزشیابی بهداشت روانی تلقی می کردند. در طی دو دهه گذشته مفهوم کیفیت زندگی از مفهوم روانشناختی صرف به یک مفهوم چند بعدی مبدل شده است. این برداشت چند بعدی از مفهوم کیفیت زندگی در سنجش و ارزیابی کارآیی سیاستهای رفاه اجتماعی نقش عمده ای را ایفا می کند. آنچه که امروزه در حوزه رفاه اجتماعی و بهزیستی اهمیت دارد ، اتخاذ دیدگاهی از کیفیت زندگی است که بتواند ابعاد اجتماعی ، اقتصادی ، روانی و زیستی را پوشش دهد. بطوریکه هدف اصلی آن ، بیشتر بررسی چند بعدی انسان می باشد.
انسان شناسان نیز در این زمینه معتقدند که زندگی بشر دارای دو بعد است:
1- سطح : این بعد به جنبه های آشکار زندگی اشاره دارد.
2- عمق : به جنبه های پنهان و نادیدنی زندگی بشر اشاره دارد. در این بعد آخریست که فهم و شناخت ما از زندگی شکل می گیرد.
۲- تعریف کیفیت زندگی
در حال حاضر اتفاق نظر چندانی در زمینه چیستی مفهوم کیفیت زندگی وجود ندارد. این مفهوم در حوزه های متفاوت علمی با برداشتهای متفاوت در حال حاضر بکار برده می شود. در اینجا به تعدادی از این تعاریف اشاره می شود:
1- کالمن در سال 1984 می گوید که کیفیت زندگی گستردگی و انبساط امید و آرزو است که از تجارب زندگی ناشی می شود(کالمن، 1984، 124-8 ).
2- فرانس و پاورس در سال 1985 می نویسند: « کیفیت زندگی ، ادراک فرد از از رفاه است که به نظر می رسد از رضایت یا عدم رضایت در حیطه های اصلی زندگی ناشی می شود ( فرانس و پاورس، 1985، 15-24 ).
3 - تستا و سیمونسون در سال 1996 کیفیت زندگی را ابعاد جسمی ، روانی و اجتماعی می دانند که محدود به تجارب ، اعتقادات ، انتظارات و ادراک بیمار است( تستا و سایرین، 1996 ).
4 - زان در سال 1992 کیفیت زندگی را درجه رضایت در تجارب زندگی فرد می داند ، وی می گوید کیفیت زندگی ، شامل رضایت از زندگی ، رضایت در تصور از خود ، سلامت و فاکتورهای اجتماعی و اقتصادی است.
5 - سازمان بهداشت جهانی نیز کیفیت زندگی را اینگونه تعریف می کند : « ادراک افراد از موقعیتشان در زندگی ، در متن فرهنگ و نظام های ارزشی که در ان زندگی می کنند و در ارتباط بااهداف ، انتظارات ، ارتباطات و نیازهایشان است( نل، 1993، 2-10 ).
علی رغم اختلاف نظرهایی که در تعریف کیفیت زندگی وجود دارد ، توافقی ادراکی در بین متخصصین وجود دارد. اکثر متخصصین مؤافق این امر هستند که کیفیت زندگی شامل ابعاد مثبت زندگی می شود و مفهومی چند بعدی است.
۳- ابعاد کیفیت زندگی
علیرغم تلاش بسیار متخصصین ، بحث ها در ارتباط با ابعاد کیفیت زندگی همچنان بر قوت خود باقی است. بطور کلی در حال حاضر اساس تئوریکی اندکی برای ابعاد کیفیت زندگی وجود دارد که آنهم در سخنرانیهایی منعکس شده که در حوزه بهداشت و سلامت ارائه شده اند. با این وجود اکثر تلاش هایی که در حال حاضر برای تعیین ابعاد کیفیت زندگی صورت می گیرد ، دیمی و اختیاری[1] هستند. ( توحیدالرحمن و همکاران، 2003 )
اکثر متخصصین و صاحبنظران این حوزه معتقدند که کیفیت زندگی داری 6 بعد است. ( دهداری، 1381، 41 )
1- بعد فیزیکی[2] 2- اجتماعی[3]
بعد فیزیکی:
این بعد بیشتر از تعبیر ابعاد ، معیارهای اندازه گیری نتایج را نشان می دهد. سئوالات مربوط به بعد فیزیکی شامل : سئوالات درباره قدرت ، انرژی ، توانایی برای انجام فعالیتهای روزمره[8] و خود مراقبتی[9] می باشد. این سئوالات بطور عمومی با ارزیابی پزشکان از وضعیت عملکردی و احساس بهتر بودن در ارتباط است.
بعد اجتماعی :
احساس بهتر بودن از لحاظ اجتماعی اشاره بر این دارد که کیفیت ارتباطات افراد با خانواده ، دوستان ، همکاران و اجتماع چگونه است.
بعد روانی :
احساس بهتر بودن از لحاظ روانی،اغلب در ارتباط با مراقبتهای بهداشتی از اهمیت قابل ملاحطه ای برخوردار است. شایع ترین نشانه های روانی که مورد بررسی قرار می گیرند عبارتند از : اضطراب، افسردگی و ترس.
بعد جسمی :
این بعد به علائم بیماری و عوارض جانبی درمان مثل درد اشاره دارد.
بعد روحی :
احساس بهتر بودن از لحاظ روحی به این مفهوم اشاره دارد که زندگی هر کس هدف و معنایی دارد.
بعد محیطی :
این بعد به این مقوله اشاره دارد که کیفیت محیط پیرامون زندگی بشر برای زیست چگونه است و اینکه افراد آیا اثرات خارجی مثبت بر محیط زیست خود و سایرین می گذارند یا نه؟ و یا اینکه تا چه حد سعی می کنند تا اثرات خارجی منفی تعاملات خود را کاهش دهند.
خاستگاه نظری کیفیت زندگی :
بطور سنتی همواره از سرانه تولید ناخالص داخلی به عنوان یگانه سنجه قابل اعتماد بهزیستی و توسعه اقتصادی – اجتماعی استفاده می شد. به هر حال وفاق چشمگیری در این زمینه وجود داشت که باشد تولید ناخالص داخلی[10] الزاما" کیفیت زندگی مردم ارتقاء پیدا نمی کند. حتی واکنشهایی نیز در دهه 1970 در مقابل پیامدهای رشد اقتصادی صورت گرفت ، از جمله این واکنشها به ارائه گزارش باشگاه رم در سال 1972 اشاره کردو از این گزارش پیامدهای منفی ناشی از رشد اقتصادی عبارت بودند از : ( اسدی ، 1367 ، 3-2 )
1-گسترش فقر در جهانی که روز به روز مرفه تر می شود.
2- بی اعتبار شدن ارزشهای اجتماعی .
3- گسترش روافزون پیامدهای منفی شهرنشینی.
4- گسترش شکاف طبقاتی به خاطر تحقق نیافتن سیاسهای معطوف به نشست به پائین.
5- از خود بیگانگی .
6- گسترش روزافزون بی اعتمادی و بد بینی .
7- آلودگی روزافزون محیط زیست .
8- بحران های اقتصادی .
بنابراین به خاطر واکنشهای صورت گرفته و ضعف سنجه (معیار و ملاک) های مرتبط با درآمد تلاشهایی برای مفهوم سازی جدید و شناسایی سنجه هایی جایگزین صورت گرفت. هدف این بود که سنجه ها و مفاهیمی ابداع گردد که بتواند هم به شناسایی ویژگیهای دوران اخیر و تحولات آن بپردازد و هم بتواند در ارزیابی نتایج تحولات اقتصادی و سیاسی کاربرد داشته باشد. علاوه بر آن این سنجه بتواند به ارزیابی پنداشت مردم از جهانی که در آن زندگی می کنند ، بپردازد.
بدین ترتیب بود که مفهوم کیفیت زندگی با شاخص های مرتبط با آن ظهور یافتند. در دهه 1960 آدلمن و در دهه 1970 موریس به بررسی معرفهای اقتصادی – اجتماعی متعددی پرداختند. موریس در سال 1979 شاخص فیزیکی کیفیت زندگی[11] را به عنوان جایگزینی برای تولید ناخالص داخلی سرانه ، برای سنجش کیفیت زندگی افراد ، مطرح کرد. شاخص فیزیکی کیفیت زندگی شامل معرفهای امید به زندگی در یک سالگی ، نرخ مرگ و میر نوزادان و نرخ باسوادی می شد ( توحیدالرحمن و همکاران،2003 )
رشد پژوشهایی از این دست از یکسو ، و تحولات و تغییرات اجتماعی از سوی دیگر ، نفوذ هر چه بیشترکیفیت زندگی را موجب شد. کیفیت زندگی که بیشتر مفهومی اجتماعی و فرهنگی می نمود به علم اقتصاد و سلامت نیز راه یافت. بالدوین و همکاران وی در مجموعه مقلات کنفرانس کیفیت زندگی که در سال 1987 در آمریکا برگزار شد، مقدمه خود را چنین آغاز می کنند : « توجه به کیفیت زندگی به هیچ وجه جدید نیست. در ضمن چنین علاقه ای در انحصار عالمان اجتماعی نبوده است. با وجود این پیشرفتهای اخیر در حوزه اقتصاد و سیاست اجتماعی و در کنار دگرگونیهایی که در پیرامون سیاست گذاری رخ داده ، توجه عالمان اجتماعی را به ابعاد خاصی از کیفیت زندگی ژرفا بخشیده است. در این راستا اقتصادانان نیز برای ارزیابی دقیقی خدمات بهداشتی ، رشد مقیاسهای کیفیت زندگی را مورد توجه قرار دادند( بالدوین، 1992، 1 ) بدنبال این تاکیدات ، داسگوپتا و ویل در سال 1992 سنجه ای از کیفیت زندگی را ارئه دادند که آن را معرفه های درآمد سرانه ، امید به زندگی ، در زمان تولد ، نرخ باسوادی افراد بالغ و معرفهای حقوقی – سیاسی مثل آزادیهای مدنی مورد ارزیابی قرار می دهد( داسگوپتا و ویل، 1992، 131-119 ) .
به هر حال در حال حاضر یکی از معروفترین سنجه های کیفیت زندگی ، شاخص توسعه انسانی[12] است که توسط مرکز طرح و برنامه توسعه سازمان ملل در گزارشهای توسعه انسانی از سال 1990 به بعد مورد استفاده قرار گرفته است. شاخص توسعه انسانی به کمک سه معرف : امید به زندگی در زمان تولد ، موفقیت تحصیلی و سرانه واقعی تولید ناخالص داخلی کیفیت زندگی کشورهای مختلف را مورد ارزیابی قرار می دهد. سنجه یگری نیز در سال 1998 توسط لارس اببرگ و اندریو شارپ تحت عنوان شاخص اقتصادی بهزیستی[13] ارائه شد( ابسبرگ و شارپ، 1998و1999 ). این شاخص به کمک معرفهای سطح جریانهای مصرف ، تراکم سهام تولید شده ، نابرابر در توزیع درآمد و ناامنی و بی اعتمادی در تدارکات درآمدهای آینده ، کیفیت زندگی مردم را مورد ارزیابی قرار می دهد. طبق اظهارات کارولین نبت و جان ویلیامز تحول اساسی که در رویکرد نسبت به کیفیت زندگی رخ داده است ، تغییری است که در تمرکز بر فرآیند به تمرکز بر نتایج صورت گرفته است.
در تمرکز بر فرآیند سئوال اساسی این بود که چطور سیاستها و برنامه ها عمل می کنند ولی در تمرکز بر نتایج سئوال اصلی این است که ایا سیاستها و برنامه ها بر کیفیت زندگی تاثیر دارند یا نه ؟ آنها این تغییر را ناشی از تغییری می دانند که در سبک حکومت عمودی و حکومت افقی صورت گرفته است. در سبک حکومت افقی هر چه مؤثرتر بودن سیاستها در بهبود کیفیت زندگی مردم اولویت دارد( بنت و ویلیامز، 2001 )
افرادی چون توحید الرحمن و همکارانش ادعا می کنند که هیچ یک از سنجه های ارائه شده برای ارزیابی کیفیت زندگی ، بعد محیطی کیفیت زندگی را نمی سنجند. در ضمن وزن دهی به متغیرها اختیاری صورت می گیرد. داده های مورد استفاده با آزمون تجربی موضوعیت ندارد. و متغیرها سلیقه ای انتخاب می گردند ( توحیدالرحمن و همکاران، 2003 ). با این وجود فعالیت های درخور توجهی در خصوص رتبه بندی کیفیت زندگی در کشور های مختلف انجام شده است.
مهدی کریمی
---------------------------------------------------------------------------------
سنجه . [ س َ ج َ / ج ِ ] (اِ مرکب ) (از: سنج ، سنجیدن + هَ ، پسوند نسبت و آلت ). (از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). سنجه . سنگی را گویند که چیزها بدان وزن کنند. (برهان ). سنگی که بر آن چیزها را در ترازو وزن کنند. (غیاث ). سنگ ترازو. (دهار). سنگی که بدان وزن کنند چون درم و مثقال و بتازی صنجه گویند. (فرهنگ رشیدی ). || پله . کفه . کپه (درترازو). (یادداشت مؤلف ). میزان . (المعرب جوالیقی ص 215). || ماشینی است برای عدل بندی . (یادداشت مؤلف ).ملاک ، میزان و معیار
برچسب: ،
