مهارت تفکر نقاد(critical thinking)
اهمیت نقد از دید اندیشمندان:
" مارکس " انتقاد را ابزار مبارزه طبقه کارگر بر علیه بورژوازی می داند.
"فوکویاما" اندیشمند پُست مدرنیست در بارهء نقد می نویسد:"نقد، روش بررسی، در فرایند گیرنده گی و دهنده گی ذهن است که در ارتباط دو سویه با نگرش نقادانه و ماهیت اثر شکل می گیرد." اما چیزی که در متن این بحث (نقد چیست)، پیش از همه به آن باید پرداخته شود، توجه به فرهنگ نقد و رویکردهای سازندهء آن است.
"رابرت گیدمن" نویسندهء اروپایی می نگارد:"پیش از این که در بحث ظرفیت شناسی، نقد، ظرفیت ارزشی دانسته شود، فرهنگ نقد پذیری ظرفیت ارزشی پنداشته می شود". در این تعبیر "گیدمن" اشارهء جالبی برای وقع گذاشتن به "فرهنگ نقذ پذیری" وجود دارد. بی تردید، داشتن روحیهء فرهنگ نقد پذیری، یکی از ظرفیت های ویژه، برای داده های مورد نقد انگاشته می شود.
تعریف لغوی نقد :
نقد در لغت به معنی ((بهین جیزی بر گزیدن )) ( تاج المصادر زوزنی: ص 5 ) و نظر کردن در دراهم تا در آن به قول اهل لغت سره را از ناسره باز شناسد . معنی عیب جویی نیز که از لوازم (( به گزینی )) است ظاهرا هم از قدیم در اصل کلمه نقد مستتر بوده است و لذا از دیر باز این کلمه در مورد شناخت محاسن و معایب کلام به کار رفته است ، چنانکه آن لفظی هم که امروز در فرهنگ اروپایی جهت این معنی به کار میرود در اصل به معنی رای زدن و داوری کردن است و شک نیست که رای زدن و داوری کردن درباره ی نیک و بد امور و سره و ناسره ی آنها مستلزم معرفت درست و دقیق آن امور است . (زرین کوب ، 22:1374)
تعریف مهارت تفکر انتقادی در روانشناسی:
منظور از تفکر نقاد آن است که فرد اطلاعات، گفته‌ها و نظرات و پیشنهادها را بررسی کند و هیچ اندیشه، پیشنهاد یا نظری را بدون ارزیابی نه رد کند و نه بپذیرد. در این شیوه تفکر برای دفاع و حمایت از هر عقیده‌ای شواهد و مدارک واقعی ارایه می‌شود و برای پذیرش عقیده دیگران نیز مدارک و شواهد درخواست می‌شود.
در تعریف دیگری از تفکر نقاد گفته شده است که این نوع تفکر فرایندی است که درستی و اعتبار اطلاعات و عقاید را ارزیابی میکند. در جهانی که بمباران اطلاعات وجود دارد و دیدگاه‌ها، عقاید و سلیقه‌های متفاوت و متعددی به چشم می‌خوردکه بعضی از آنها ناسالم هستند، ضروری است انسان‌ها مجهز به توانایی‌هایی باشند که به آنها کمک کند راه درست را از نادرست تشخیص دهند و دریابند کدام رفتار ناسالم یا پرخطر و کدام مسیر سالم و بی‌خطر است.
چند تعریف اساسی از تفکر نقاد
• تفکر نقاد، تفکری منطقی است که بر نحوه تصمیم‌گیری تمرکز دارد و بر عملکرد فرد اثر می‌گذارد و تعیین میکند که فرد چه تصمیمی بگیرد یا چه عملی را انجام دهد.
• تفکر نقاد، تفکری است که برای قضاوت و نتیجه‌گیری به جستجوی شواهد، دلایل، و مدارک می‌پردازد و یا برای دستیابی به چنین قضاوت و نتیجه‌گیری‌ها خواستار دلایل، شواهد و مدارک است.
• فرایندی که به بررسی صحت، دقت و ارزش اطلاعات و دانسته‌ها می‌پردازد.
• این فرایند با جستجوی دلایل، راهکار‌ها و ارزیابی موقعیت‌ها و وضعیت‌ها آغاز می‌شود و فرد بر اساس شواهد و مدارک عینی و واقعی دیدگاه خود را تغییر می‌دهد و در نهایت تصمیم‌گیری میکند.
در واقع این مهارت از فرد می‌خواهد که در مورد ابعاد زندگی خود و دیگران به صورت نقادانه فکر کند، و حتی در مورد تفکر خود بر اساس آنچه در تفکر نقاد به آن رسیده، عمل کند. آنچه در مورد مهارت تفکر نقاد می‌توان گفت آن است که نقاد بودن به اندازه تفکر ارزشمند است.
لازمه تفکر نقادانه آن است که فرد به جستجو، تجزیه و تحلیل و ارزیابی اطلاعات بپردازد و در پی شواهد، دلایل و مدارک عینی و واقعی باشد و دیدگاه خود را بر اساس شواهد و مدارک عینی تغییر دهد. موقعیت و شرایط را به صورت مجموعه‌ای کلی در نظر بگیرد و بتواند واقعیت‌ها را از افکار، حدسیات، مفروضات و عقاید جدا کند. برخلاف آنچه که ممکن است به نظر آید، توجه و یادگیری مهارت تفکر نقادانه فقط یک بحث نظری نیست و کاملاً با زندگی روزمره ارتباط دارد. نکته مهمتر آنکه ضعف در این مهارت می‌تواند افراد را به بیماری‌های مختلف جسمانی، روانی و آسیب‌های روانی اجتماعی دچار کند.
امروزه نوجوانان و جوانان در معرض اخبار و اطلاعات نامحدودی قرار دارند که از طریق رادیو، تلویزیون، سینما، ماهواره و… به آنان ارایه می‌شود. بخشی از این اطلاعات سالم و قسمتی دیگر از آن ناسالم و اشتباه است. بعضی از خانواده‌ها سعی می‌کنند با کنترل کردن نوجوانان و جوانان دستیابی آنها را به منابع اطلاعاتی محدود کنند. اگرچه نظارت بر رفتار فرزندان یکی از اصول مهم تربیتی است، اما در کنار آن لازم است نوجوانان و جوانان را به گونه‌ای تقویت کرد که خودشان قدرت و توانایی تشخیص اطلاعات سالم را از ناسالم داشته باشند و بدون بررسی و تحلیل چیزی را قبول یا رد نکنند. این توانایی، مهارت تفکر نقاد نامیده می‌شود.
دلیل آنکه امروز به جای کنترل محض جوانان، پرورش قدرت تفکر نقاد توصیه می‌شود آن است که:
- هیچ کنترلی صد در صد نیست، بنابراین در مواردی که علی‌رغم ایجاد محدودیت زیاد، اخبار یا اطلاعات ناسالم در اختیار فرد گذاشته می‌شود، وی قدرت و توانایی ارزیابی آن را ندارد و زمانی که محدودیت‌ها بنا به دلایلی از میان برود، فرد در مقابل خطرات خلع سلاح می‌شود. برای مثال دانشجویی که خانواده‌ای سخت‌گیر دارد زمانی که در خوابگاه دور از خانواده، در معرض اطلاعات و سلیقه‌های مختلفی قرار می‌گیرد، به سبب نداشتن این مهارت توان تجزیه و تحلیل آنها را نخواهد داشت.
- در همه محیط‌ها احتمال آن وجود دارد که جوانان در معرض پیشنهادهای ناسالم قرار بگیرند: از طرف همکلاسی‌ها، افراد فامیل و اخبار و اطلاعاتی که از طریق رسانه‌هایی همانند اینترنت داده می‌شود. پس بهتر است که جوانان قدرت تشخیص مطالب سالم از ناسالم را به دست آورند نه آنکه توسط دیگران کنترل شوند.
- تفکر نقاد فرد را از درون توانمند می‌سازد، به همین دلیل همیشه در مقابل وسوسه‌ها، پیشنهادهای ناسالم و خطرات ایمن می‌شود.
- تفکر نقاد یکی از اساسی‌ترین عواملی است که به پرورش هویت سالم کمک فراوانی میکند. روحیه مطالعه، بررسی، سنجش و ارزیابی به افراد به ویژه نوجوانان کمک میکند که مسیر زندگی خود را بر اساس آنچه که خود می‌خواهند تعیین کنند و در این راستا روش‌های متفاوت و مختلفی را بررسی و ارزیابی کرده و مسیر خود را تعیین کنند
اصول تفکر نقادانه:
1-به آن چه گفته می شود یا آن چه که از شما درخواست می شود خوب توجه کنید
2-در مورد آن چه که برای شما مشخص نیست ، بپرسید
3-افکار – عقاید – احتمالات – اهداف – مفروضات – حقایق – تفاسیر وفر ضیه های دیگران را نیز در نظر بگیرید-
4-در جستجوی دلایل – مدارک و شواهدی باشید که تأیید کنند یا تکذیب کنند ی افکار – عقاید – احتمالات و..... باشد-
5-ارزیابی کنید
6- سعی کنید انعطاف پذیر باشید
7- از تفکر اگر ....... آن گاه ....... استفاده کنید
8- براساس نتیجه ی تفکر ، جستجو ، بررسی وشواهد ومدارکی که در واقعیت یافته اید تصمیم بگیرید واقدام مناسب را انجام دهید
تفکر نقاد چه چیزی نیست؟
1-تفکر نقادانه ،بی احترامی وبی توجهی به بزرگسالان نیست. در این مورد بهترین کاری که می توان انجام داد
*از عصبانیت وپر خاش بپرهیزید
*با لحن مناسب ومحترمانه با طرف مقابل تان صحبت کنید
*نجنگید شما در میدان مبارزه نیستید
*نظر خود را بیان کنید می توانید نتیجه ی تفکر نقادانه ی خود را با آن ها در میان بگذارید
*به طرف مقابلتان هم اجازه صحبت بدهید ودیدگاه اورا هم در نظر بگیرید
*در صورتی که دیدگاه تان هم چنان متفاوت بود سعی کنید راه حل سومی را جستجو کنید . در این زمینه مهارت تفکر خلاق به شما کمک زیادی میکند .
*در صورتی که مشکل هم چنان باقی بود از مهارت حل مسأله استفاده کنید
2-تفکرنقادانه،بد بینی وبی اعتمادی به دیگران نیست.
ویژگی های افرادی که دارای تفکر نقادانه هستند
1 – روحیه ی پرسشگری دارند.
2 – خود نقد پذیرند.
3 – داوری و قضاوت آن ها به دور از تعصب و لجبازی است.
4 – هر چیزی را به سادگی و بدون تفکر ، نه می پذیرند و نه رد می کنند.
5 – از منابع مختلف اطلاعات مناسب و دقیقی درباره موضوع مورد نقدف به دست می آورند.
6 – نسبت به مسایل دید وسیع و دقیقی دارند.
7 – به جنبه های مثبت و منفی مسئله توجه داشته و یکسونگر نیستند.
8 – قدرت تجزیه و تحلیل و استنتاج موضوعات مختلف را دارند.
9 – با ذهن باز و متفکرانه نسبت به مسایل اظهار نظر می کنند.
10 – معمولاً قدرت تشخیص درست از نادرست را دارند.
11 – گوینده ای متفکر و منطقی و شنونده ای فعال هستند.
12 – در حین این که کل موضوع را در نظر می گیرند، به جزئیات نیز توجه می کنند.
13 – به این مسئله واقعند که ممکن است حرف یا راه حل دیگران یا خودشان همیشه درست نباشد.
14 – چون به عاقبت کار می اندیشند، معمولاً فریب وعده های دیگران را نمی خورند.
15 – معمولاً به راحتی جذب گروه ها و افراد نمی شوند.
برگه راهنمای تفکر نقاد
به منظور تقویت مهارت تفکر نقاد در کودکان و نوجوانان توصیه می شود :
پیش ازتصمیم گیری یا انجام هر اقدامی به خود فرصت تفکر دهید.به هنگام صمیم گیری و یا انجام عملی تأمل کنید. بدین منظوربهتر است با عجله تصمیم نگیرید ، و فورا اقدام نکنید.بلکه به خود فرصت دهید تا بتوانید فکر کنید . بهترین کار تأمل و تفکر است ، یعنی برای مدتی تصمیم گیری را به عقب بیندازید تا در این مدت بهتر بتوانید فکر کنید.
جوانب مختلف موضوع را روشن کنید.
در مورد ابعاد مختلف موضوع تأمل کنید.
نکات مبهم یا متناقض را بیرون بکشید.
در مورد هر یک از ابعاد موضوع پرسش کنید. در باره موضوع سؤالاتی مطرح کنید.
افکار ، عقاید ، فرضیه ها و احتمالات دیگر را نیز مورد توجه قرار دهید.در این مرحله فرد احتمالات و فرضیه های دیگری را مطرحمی کند. این فرضیه ها با «شاید» ، «ممکن است» و ...... مطرح می شوند و فرد آنها را مورد آزمایش و بررسی قرار می دهد تا درستی یا نادرستی آنها روشن شود .
اطلاعات جمع آوری کنید. در این زمینه می توانید با دیگران نیز مشورت کنید و از آنان راهنمایی بخواهید ، یا از آنان بخواهید که شما را به افرادی معرفی کنند که درباره موضوع مورد نظر شمااطلاعات بیشتری دارند یا بهتر می توانند شما را راهنمایی کنند.
ارزیابی کنید. آن چه را که به دست آورده اید بررسی کنید و ابعاد مختلف موضوع را بسنجید. پیامدهای مختلف هر یک ا زابعاد موضوع را ارزیابی کنید . برای این کار روش تفکر «اگر....آن گاه.......» بسیار کمک کننده است. ارزیابی کنید که :
اگر این کار را انجام دهم ، آن گاه آیا :
خودم آسیب نمی بینم؟
دیگری آسیب نمی بیند؟
جامعه آسیب نمی بیند؟
اگر ، حتی ، جواب یکی از سه سؤال اول آری و جواب سؤال آخر نه است ، آن رفتار یا تصمیم ، ناسالم و نادرست است.بنابراین ، بهتر است آن اقدام را انجام ندهید.
براساس نتیجه تفکر و بررسی خود تصمیم بگیرید و اقدام مناسب را انجام دهید.
منابع:
برچسب: ،
